SZTUKA PRZEKŁADU

W odpowiedzi na liczne pytania, wątpliwości oraz sugestie publikuję uwspółcześnioną recenzję  (z 2013 roku) przekładu scholiów Nicolása Gómeza Dávili dokonanego przez prof. Jacka Bartyzela i opublikowanego w dwumiesięczniku Arcana nr 111 (3/2013) oraz w Internecie

Dwumiesięcznik Arcana przez pierwszą dekadę XXI wieku był moim ulubionym czasopismem. Prenumerowałem go z autentycznym oddaniem i prawdziwą przyjemnością. Dlaczego wobec tego w pewnym momencie ograniczyłem moje kontakty z Arcanami do minimum? – długo by o tym pisać. Latem 2013 roku krakowskie czasopismo znów pojawiło się w moim życiu. Stało się to zaraz po tym, gdy zakończyłem główne prace translatorskie dotyczące dwóch tomów Escolios a un texto implícito [Scholia do tekstu implicite] Nicolása Gómeza Dávili. Prace te prowadziłem od połowy października 2012 roku do połowy sierpnia 2013 roku. Tym razem zainteresowałem się Arcanami za sprawą opublikowanych w dwumiesięczniku tłumaczeń wybranych scholiów bogotanina. Autorem tej próby był profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Jacek Bartyzel (obecnie profesor zwyczajny nauk społecznych).

Cała sprawa zaciekawiła mnie nie tylko z tego powodu, że nic mi nie wiadomo, by ktoś inny – prócz mnie – nabył prawa autorskie do polskiego przekładu Scholiów… Gómeza Dávili. Interesujące było dla mnie również to, że prof. J. Bartyzel postanowił upublicznić swoją wizję scholiów, wiedząc, że nad ich polską wersją pracuję od wielu lat.

Już pobieżna lektura owego upublicznionego przekładu dała mi wiele do myślenia, a dokładniejsze studia utwierdziły mnie w przeświadczeniu, że mam do czynienia ze swego rodzaju parodią i mimowolną manifestacją – trudno to nazwać inaczej − ignorancji tłumacza. I to pomimo tego, że prof. J. Bartyzel wybrał albo scholia najłatwiejsze do przetłumaczenia (pojedyncze zdania składające się z kilku słów, których orzeczenie stanowi czasownik „być” odmieniony w czasie teraźniejszym), albo scholia, które musiały mu się takie wydawać. Jednak już te łatwe − faktycznie lub pozornie − scholia wystarczyły, by prof. J. Bartyzel ujawnił swoją nieznajomość języka hiszpańskiego, poważne braki, jeżeli chodzi o znajomość języka polskiego, a także niezrozumienie myśli Nicolása Gómeza Dávili.

Aby czytelnik mógł wyrobić sobie zdanie na poruszany przeze mnie tutaj temat, poniżej przedstawiam analizę wybranych problemów translacyjnych dostrzeżonych w przekładzie prof. J. Bartyzela, stosując następujący porządek: 1) nazywam problem, 2) cytuję hiszpańskojęzyczny oryginał scholium (oryg.), 3) przywołuję wersję prof. J. Bartyzela (J.B.) 4) przedstawiam moje tłumaczenie (K.U.), 5) czasami dodaję krótki komentarz. Przy okazji pragnę zaznaczyć, że nawet jeżeli konkretne tłumaczenie Bartyzela świadczy o więcej niż jednej ułomności, zawsze staram się zwrócić uwagę na pojedynczą, zapowiedzianą w nagłówku.

1. Niezrozumienie części zdania lub całych zdań (całych scholiów):

oryg. La democracia tiene el terror por medio y el totalitarismo por fin.

J.B. Demokracja ma terror pośrodku i totalitaryzm na końcu.

K.U. W demokracji terror jest środkiem, a totalitaryzm – celem.

1a. Niezrozumienie ducha scholium:

oryg. La lealtad es la música más noble de la tierra.

J.B. Wierność jest najszlachetniejszą muzyką Ziemi.

K.U. Lojalność jest najszlachetniejszą muzyką tego świata.

Dla mnie jest to przykład okaleczenia jednego z najpiękniejszych scholiów, jakie pozostawił nam bogotanin.

2. Błędne tłumaczenie pojedynczych słów:

oryg. Entre los herejes hay católicos impacientes y renegados congénitos.

J.B. Pomiędzy heretykami są katolicy niecierpliwi i renegaci układni.

K.U. Pośród heretyków są niecierpliwi katolicy i urodzeni renegaci.

congénito znaczy, ‘wrodzony, dziedziczny’, a nie – ‘układny’.

2a. Uporczywe i nieuzasadnione tłumaczenie deber jako ’musieć’:

oryg. La Iglesia debe intervenir en política.

Pero sin programa político.

J.B. Kościół musi interweniować w politykę.

Ale bez programu politycznego.

K.U. Kościół powinien mieszać się do polityki.

Lecz bez programu politycznego.

3. Nieznajomość gramatyki języka hiszpańskiego:

oryg. El Occidente habrá muerto, cuando deje de ser la presencia de Grecia en un alma cristiana.

J.B. Zachód umarł, kiedy w duszy chrześcijańskiej przestała być obecna Grecja.

K.U. Zachód umrze, kiedy przestanie być obecnością Grecji

w chrześcijańskiej duszy.

Połączenie habrá muerto to forma czasu przyszłego użyta w funkcji czasu przyszłego (może oznaczać także prawdopodobieństwo w czasie przeszłym), o czym najlepiej świadczy tryb presente de subjuntivo (deje de ser) zastosowany w zdaniu podrzędnym.

4. Ignorowanie kontekstu czasowego:

oryg. La arquitectura del siglo pasado confundió el organismo con el vestido, la de este siglo lo confunde con el esqueleto.

J.B. Architektura zeszłego wieku myliła ciało z ubraniem, ta obecnego myli je ze szkieletem.

K.U. Architektura XIX stulecia pomyliła organizm ze strojem, architektura XX wieku myli go ze szkieletem.

Należy pamiętać, że Gómez Dávila pisał w XX wieku, więc „zeszły wiek” (el siglo pasado) to dla niego wiek XIX, a „ten wiek” (este siglo) to dla niego wiek XX.

5. Nieuzasadniona zmiana czasu gramatycznego:

oryg. Más que cristiano, quizá soy un pagano que cree en Cristo.

J.B. Być może bardziej niż chrześcijaninem jestem poganinem, który uwierzył w Chrystusa.

K.U. Prawdopodobnie – bardziej niż chrześcijaninem – jestem poganinem, który wierzy w Chrystusa.

6. Karykaturalne stosowanie dosłownego tłumaczenia:

oryg. El verdadero crimen del colonialismo fue la conversión en arrabales de Occidente de los grandes pueblos asiáticos.

J.B. Prawdziwą zbrodnią kolonializmu było przemienienie wielkich narodów azjatyckich w przedmieścia Zachodu.

K.U. Prawdziwą zbrodnią kolonializmu było przekształcenie wielkich krajów azjatyckich w przedmieścia Zachodu.

W języku polskim raczej nie można mówić − nawet metaforycznie − o „przemienianiu narodów w przedmieścia”.

7. Nieuprawnione skróty:

oryg. El catolicismo, para el católico de la izquierda, es el gran pecado del católico.

J.B. Dla katolika lewicowego katolicyzm jest wielkim grzechem.

K.U. Dla lewicowego katolika katolicyzm jest wielkim grzechem katolika.

7a. Pominięcie części scholium:

oryg. Ariel, al abdicar Próspero, se transforma en Calibán.

(The Tempest, II Part).

J.B. Po abdykacji Prospera Ariel przemieni się w Kalibana.

K.U. Ariel, kiedy abdykuje Prospero, przekształca się w Kalibana.

(The Tempest, II Part).

Moim zdaniem powyższe zestawienie w pełni uzasadnia następującą tezę dotyczącą przekładu na język polski oraz rozumienia scholiów:

Autor przekładu prof. Jacek Bartyzel

1) nie zna w wystarczający sposób języka hiszpańskiego,

2) nie zna w wystarczający sposób języka polskiego,

3) nie rozumie myśli bogotanina.

Dla porządku muszę dodać, że w tekście odnoszę się do stanu wiedzy i umiejętności prof. Bartyzela z czasu tłumaczenia i publikowania jego wersji scholiów.

Należy wyrazić zdziwienie, że redakcja dwumiesięcznika Arcana, który uchodzi za pismo elitarne, pismo z kulturotwórczymi ambicjami, dopuściła do opublikowania tak ułomnej próby przekładu. Tym bardziej, że – aby zaoszczędzić sobie wstydu – wystarczyło oddać tekst do recenzji magistrowi filologii hiszpańskiej. Mnie boli również to, że w tak tandetny sposób moje ulubione niegdyś czasopismo wzięło udział w światowych obchodach setnej rocznicy urodzin Nicolása Gómeza Dávili.

Na zakończenie − jako stary nauczyciel − podaję podstawowe źródła wiedzy z zakresu języka hiszpańskiego:

1. Wawrzkowicz Stanisław, Hiszpański Kazimierz, Podręczny słownik hiszpańsko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 2010.
2. Perlin Jacek, Cybulska-Janczew Małgorzata, Gramatyka języka hiszpańskiego z ćwiczeniami, PWN, Warszawa 2016.
3. Real Academia Española, Diccionario de la lengua española: http://dle.rae.es/?id=DgIqVCc

I dodaję pełny zestaw porównawczy tłumaczeń scholiów w pliku PDF.: Bartyzel-Urbanek zestawienie